1. อสฺสุตวาสุตฺตวณฺณนา

[61] ‘‘อสฺสุตวา’’ติ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริตํ, อุปธารณํ วา สุตํ อสฺส อตฺถีติ สุตวา, ตปฺปฏิกฺเขเปน น สุตวาติ อสฺสุตวาฯ วา-สทฺโท จายํ ปสํสายํ, อติสยสฺส วา โพธนโก, ตสฺมา ยสฺส ปสํสิตํ, อติสเยน วา สุตํ อตฺถิ, โส ‘‘สุตวา’’ติ สํกิเลสวิทฺธํสนสมตฺโถ ปริยตฺติธมฺมปริจโย ‘‘ตํ สุตฺวา ตถตฺตาย ปฏิปตฺติ จ สุตวา’’ติ อิมินา ปเทน ปกาสิโตฯ อถ วา โสตพฺพยุตฺตํ สุตฺวา กตฺตพฺพนิปฺผตฺติํ สุณีติ สุตวาฯ ตปฺปฏิกฺเขเปน น สุตวาติ อสฺสุตวาฯ เตนาหุ โปราณา ‘‘อาคมาธิคมาภาวา, เญยฺโย อสฺสุตวา อิตี’’ติฯ ตถา จาห ‘‘ขนฺธธาตุ…เป.… วินิจฺฉยรหิโต’’ติฯ ตตฺถ วาจุคฺคตกรณํ อุคฺคโห, ตตฺถ ปริปุจฺฉนํ ปริปุจฺฉา, กุสเลหิ สห โจทนาปริหรณวเสน วินิจฺฉยสฺส การณํ วินิจฺฉโยฯ ปุถูนนฺติ พหูนํฯ กิเลสาทีนํ กิเลสาภิสงฺขารานํ วิตฺถาเรตพฺพํ ปฏิสมฺภิทามคฺคนิทฺเทเสสุ (มหานิ. 51, 94) อาคตนเยนฯ อนฺธปุถุชฺชโน คหิโต ‘‘นาลํ นิพฺพินฺทิตุ’’นฺติอาทิวจนโตฯ อาสนฺนปจฺจกฺขวาจี อิทํ-สทฺโทติ อาห ‘‘อิมสฺมินฺติ ปจฺจุปฺปนฺนปจฺจกฺขกายํ ทสฺเสตี’’ติฯ จตูสุ มหาภูเตสุ นิยุตฺโตติ จาตุมหาภูติโกฯ ยถา ปน มหามตฺติกาย นิพฺพตฺตํ มตฺติกามยํ, เอวมยํ จตูหิ มหาภูเตหิ นิพฺพตฺโต ‘‘จตุมหาภูตมโย’’ติ วุตฺตํฯ นิพฺพินฺเทยฺยาติ นิพฺพินฺทนมฺปิ อาปชฺเชยฺยฯ นิพฺพินฺทนา นาม อุกฺกณฺฐนา อนภิรติภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘อุกฺกณฺเฐยฺยา’’ติฯ วิรชฺเชยฺยาติ วีตราโค ภเวยฺยฯ เตนาห ‘‘น รชฺเชยฺยา’’ติฯ วิมุจฺเจยฺยาติ อิธ ปน อจฺจนฺตาย วิมุจฺจนํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘มุจฺจิตุกาโม ภเวยฺยา’’ติฯ จตูหิ จ รูปชนกปจฺจเยหิ อาคโต จโยติ, อาจโย, วุทฺธิฯ จยโต อปกฺกโมติ อปจโย, ปริหานิฯ อาทานนฺติ คหณํ, ปฏิสนฺธิยา นิพฺพตฺติฯ เภโทติ ขนฺธานํ เภโทฯ โส หิ กเฬวรสฺส นิกฺเขโปติ วุตฺโตติ อาห ‘‘นิกฺเขปนนฺติ เภโท’’ติฯ

ปญฺญายนฺตีติ ปการโต ญายนฺติฯ รูปํ ปริคฺคเหตุํ ปริคฺคณฺหนวเสนปิ รูปํ อาลมฺพิตุํฯ

อยุตฺตรูปํ กตฺวา ตณฺหาทีหิ ปริคฺคเหตุํ อรูปํ ปริคฺคณฺหิตุํ ยุตฺตรูปํ กโรติ เตสํ ภิกฺขูนํ สปฺปายภาวโตฯ เตนาห ‘‘กสฺมา’’ติอาทิฯ นิกฺกฑฺฒนฺโตติ ตโต คาหโต นีหรนฺโตฯ

มนายตนสฺเสว นามํ, น สมาธิปญฺญตฺตีนํ ‘‘จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวยํ (สํ. นิ. 1.23, 192; เปฏโก. 22; มิ. ป. 1.9.9), จิตฺโต คหปตี’’ติอาทีสุ (ธ. ป. อฏฺฐ. 74) วิยฯ จิตฺตีกาตพฺพภูตํ วตฺถุ เอตสฺสาติ จิตฺตวตฺถุ, ตสฺส ภาโว จิตฺตวตฺถุตา, เตน การเณน จิตฺตภาวมาหฯ จิตฺตโคจรตายาติ จิตฺตวิจิตฺตวิสยตายฯ สมฺปยุตฺตธมฺมจิตฺตตายาติ ราคาทิสทฺธาทิสมฺปยุตฺตธมฺมวเสน จิตฺตสภาวตฺตาฯ เตน จิตฺตตาย จิตฺตตฺตมาหฯ วิชานนฏฺเฐนาติ พุชฺฌนฏฺเฐนฯ อชฺโฌสิตนฺติ อชฺโฌสาภูตาย ตณฺหาย คหิตํฯ เตนาห ‘‘ตณฺหายา’’ติอาทิฯ ปรามสิตฺวาติ ธมฺมสภาวํ อนิจฺจตาทิํ อติกฺกมิตฺวา ปรโต นิจฺจาทิโต อามสิตฺวาฯ อฏฺฐสตนฺติ อฏฺฐาธิกํ สตํฯ นว มานาติ เสยฺยสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินา อาคตา นววิธมานาฯ พฺรหฺมชาเล อาคตา สสฺสตวาทาทโย ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิโยฯ เอวนฺติ วุตฺตากาเรนฯ ยสฺมา ตณฺหามานทิฏฺฐิคฺคาหวเสน ปุถุชฺชเนน ทฬฺหคฺคาหํ คหิตํ, ตสฺมา โส ตตฺถ นิพฺพินฺทิตุํ นิพฺพิทาญาณํ อุปฺปาเทตุํ น สมตฺโถฯ

ภิกฺขเวติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน ‘‘วร’’นฺติ เอวมาทิกํ สงฺคณฺหาติฯ อิทํ อนุสนฺธิวจนํ ‘‘กสฺมา อาหา’’ติ กเถตุกามตาย การณํ ปุจฺฉติฯ เตนาห ‘‘ปฐมํ หี’’ติอาทิฯ อสฺสุตวตา ปุถุชฺชเนนฯ เตนาติ ภควตาฯ อยุตฺตรูปํ กตํ ‘‘นิพฺพินฺเทยฺยา’’ติอาทินา อาทีนวสฺส วิภาวิตตฺตาฯ อรูเป ปน ตถา อาทีนวสฺส อวิภาวิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อรูปํ ปริคฺคเหตุํ ยุตฺตรูป’’นฺติ, ยุตฺตรูปํ วิย กตนฺติ อธิปฺปาโยฯ คาโหติ ตณฺหามานทิฏฺฐิคฺคาโหฯ ‘‘นิกฺขมิตฺวา อรูปํ คโต’’ติ อิทํ ภควตา อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา รูเป คาโห ปฏิกฺขิตฺโต, น อรูเป, ตสฺมา ‘‘กาตพฺโพ นุ โข โส ตตฺถา’’ติ มิจฺฉาคณฺหนฺตานํ โส ตโต รูปโต นิกฺขมิตฺวา อรูปํ คโต วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ ติฏฺฐมานนฺติ ติฏฺฐนฺตํฯ ‘‘อาปชฺชิตฺวา วิย โหตี’’ติ สภาเวน ปวตฺตมานํ ‘‘ปฐมวเย’’ติอาทินา รูปสฺส เภทํ วยาทีหิ วิภชิตฺวา ทสฺเสติฯ

ปาทสฺส อุทฺธรเณติ ยถา ฐปิตสฺส ปาทสฺส อุกฺขิปเนฯ อติหรณนฺติ ยถาอุทฺธตํ ยถาฏฺฐิตฏฺฐานํ อติกฺกมิตฺวา หรณํฯ

วีติหรณนฺติ อุทฺธโต ปาโท ยถาฏฺฐิตํ ปาทํ ยถา น ฆฏฺเฏติ, เอวํ โถกํ ปสฺสโต ปริณาเมตฺวา หรณํฯ โวสฺสชฺชนนฺติ ตถา ปรปาทํ วีติสาเรตฺวา ภูมิยํ นิกฺขิปนตฺถํ อโวสฺสชฺชนํฯ สนฺนิกฺเขปนนฺติ โวสฺสชฺเชตฺวา ภูมิยํ สมํ นิกฺขิปนํ ฐปนํฯ สนฺนิรุชฺฌนนฺติ นิกฺขิตฺตสฺส สพฺพโส นิรุชฺฌนํ อุปฺปีฬนํฯ ตตฺถ ตตฺเถวาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปฐมวยาทิเก เอวฯ อวธารเณน เตสํ โกฏฺฐาสนฺตรสงฺกมนาภาวมาหฯ โอธีติ ภาโว, ปพฺพนฺติ สนฺธิฯ ปฐมวยาทโย เอว เหตฺถ โอธิ ปพฺพนฺติ จ อธิปฺเปตาฯ ปฏปฏายนฺตาติ ‘‘ปฏปฏา’’อิติ กโรนฺตา วิย, เตน เนสํ ปวตฺติกฺขณสฺส อิตฺตรตํ ทสฺเสติฯ เอตนฺติ เอตํ รูปธมฺมานํ ยถาวุตฺตํ ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนํ เอวํ วุตฺตปฺปการเมวฯ วฏฺฏิปฺปเทสนฺติ วฏฺฏิยา ปุลกํ พรหํฯ ตญฺหิ วฏฺฏิยา ปุลกํ อนติกฺกมิตฺวาว สา ทีปชาลา ภิชฺชติฯ ปเวณิสมฺพนฺธวเสนาติ สนฺตติวเสนฯ

รตฺตินฺติ รตฺติยํฯ ภุมฺมตฺเถ เหตํ อุปโยควจนํฯ เอวํ ปน อตฺโถ น คเหตพฺโพ อนุปฺปนฺนสฺส นิโรธาภาวโตฯ ปุริมปเวณิโตติ รูเป วุตฺตปเวณิโตฯ อเนกานิ จิตฺตโกฏิสตสหสฺสานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตมตฺถํ เถรวาเทน ทีเปตุํ ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อฑฺฒจูฬนฺติ โถเกน อูนํ อุปฑฺฒํ, ตสฺส ปน อุปฑฺฒํ อธิการโต วาหสตสฺสาติ วิญฺญายติฯ ‘‘อฑฺฒจุทฺทส’’นฺติ เกจิ, ‘‘อฑฺฒจตุตฺถ’’นฺติ อปเรฯ ‘‘สาธิกํ ทิยฑฺฒสตํ วาหา’’ติ ทฬฺหํ กตฺวา วทนฺตีติ วีมํสิตพฺพํฯ จตุนาฬิโก ตุมฺโพฯ มหารญฺญตาย ปวทฺธํ วนํ ปวนนฺติ อาห ‘‘ปวเนติ มหาวเน’’ติฯ ตนฺติ ปฐมํ คหิตสาขํฯ อยมตฺโถติ อยํ ภูมิํ อโนตริตฺวา ฐิตสาขาย เอว คหณสงฺขาโต อตฺโถฯ เอตทตฺถเมว หิ ภควา ‘‘อรญฺเญ’’ติ วตฺวาปิ ‘‘ปวเน’’ติ อาหฯ

อรญฺญมหาวนํ วิยาติ อรญฺญฏฺฐาเน พฺรหารญฺเญ วิยฯ อารมฺมโณลมฺพนนฺติ อารมฺมณสฺส อวลมฺพนํฯ น วตฺตพฺพํ อารมฺมณปจฺจเยน วินา อนุปฺปชฺชนโตฯ เอกชาติยนฺติ รูปาทินีลาทิเอกสภาวํฯ ‘‘ทิสฺสติ, ภิกฺขเว, อิมสฺส จาตุมหาภูติกสฺส กายสฺส อาจโยปิ อปจโยปี’’ติ วทนฺเตน รูปโต นีหริตฺวา อรูเป คาโห ปติฏฺฐาปิโต นาม, ‘‘วรํ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน’’ติอาทิํ วทนฺเตน อรูปโต นีหริตฺวา รูเป คาโห ปติฏฺฐาปิโต นามฯ

นนฺติ คาหํฯ อุภยโตติ รูปโต จ อรูปโต จฯ หริสฺสามีติ นีหริสฺสามิฯ ปริวตฺเตตฺวาติ มนฺตํ ชปฺปิตฺวาฯ กณฺเณ ธุเมตฺวาติ กณฺเณ ธเมตฺวาฯ อสฺสาติ วิสสฺสฯ นิมฺมเถตฺวาติ นิมฺมทฺทิตฺวา, นีหริตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ

มคฺโคติ โลกุตฺตรมคฺโคฯ ‘‘นิพฺพินฺท’’นฺติ อิมินา พลววิปสฺสนา กถิตาฯ

อสฺสุตวาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยอสฺสุตวาสุตฺตวณฺณนา

[62] ปจฺจยภาเวน สุขเวทนาย หิตนฺติ สุขเวทนิยํฯ เตนาห ‘‘สุขเวทนาย ปจฺจย’’นฺติฯ ปจฺจยภาโว จ อุปนิสฺสยโกฏิยา, น สหชาตโกฏิยาฯ เตนาห ‘‘นนุ จา’’ติอาทิฯ ชวนเวทนายาติ ชวนจิตฺตสหคตาย เวทนายฯ ตํ สนฺธายาติ ตํ อุปนิสฺสยปจฺจยตํ สนฺธายฯ เอตนฺติ เอตํ ‘‘สุขเวทนาย ปจฺจย’’นฺติ วจนํ วุตฺตํฯ เอเสว นโยติ อิมินา ‘‘นนุ จ โสตสมฺผสฺโส สุขเวทนาย ปจฺจโย น โหตี’’ติ เอวมาทิํ อติทิสติฯ โส สมฺผสฺโส ชาติ อุปฺปตฺติฏฺฐานํ เอตสฺสาติ ตชฺชาติกํ, เวทยิตํฯ ตํ ปน ยสฺมา ตสฺส ผสฺสสฺส อนุจฺฉวิกเมว โหติ, ตสฺมา ตสฺสารุปฺปํ ตสฺส ผสฺสสฺส อนุรูปนฺติ จ อตฺโถ วุตฺโตฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘สุขเวทนาย ปจฺจโย’’ติอาทินา วุตฺตวิธิอนุสาเรนฯ อธรารณิยํ อุตฺตรารณิยา มนฺตนวเสน ฆฏฺฏนํ อิว สงฺฆฏฺฏนํ ผสฺเสน ยุคคฺคาโห, ตสฺส ปน ฆฏฺฏนสฺส นิรนฺตรปฺปวตฺติยา ปิณฺฑิตภาโว อิธ สโมธานํ, น เกสญฺจิ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา สหาวฏฺฐานนฺติ วุตฺตํ ‘‘สงฺฆฏฺฏนสมฺปิณฺฑเนนาติ อตฺโถ’’ติฯ อคฺคิจุณฺโณติ วิปฺผุลิงฺคํฯ วตฺถูติ จกฺขาทิวตฺถุ วิสยสงฺฆฏฺฏนโตฯ ลพฺภมาโนว ธมฺโม สงฺฆฏฺฏนํ วิย คยฺหตีติ วุตฺตํ ‘‘สงฺฆฏฺฏนํ วิย ผสฺโส’’ติฯ อุสฺมาธาตุ วิย เวทนา ทุกฺขสภาวตฺตาฯ

ทุติยอสฺสุตวาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ